Đức Giáo Hoàng Francis sẽ đón tiếp Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng tại Vatican vào ngày 18/10 này và đây là lần thứ năm người đứng đầu Giáo Hội Công Giáo trực tiếp gặp các lãnh đạo Việt Nam trong vòng bảy năm qua.
Tuy vậy, dù có đến bốn cuộc gặp cấp cao giữa hai bên, đến giờ Vatican và Việt Nam vẫn chưa thiết lập bang giao. Điều đó chứng tỏ rằng tuy quan hệ song phương đã được cải thiện nhiều, Tòa Thánh và chính quyền Việt Nam vẫn còn có không ít những bất đồng.
Một câu hỏi quan trọng mà giới quan sát và đặc biệt người Công Giáo Việt Nam đặt ra đó là liệu cuộc gặp này có thể giúp tháo bỏ những khúc mắc, cản trở quan trọng mở đường cho Vatican và Việt Nam bình thường hóa quan hệ trong nay mai.
Tiến đều mà chưa 'bình thường'
Năm 2007, Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng cũng đã đến Vatican và hội kiến Đức Giáo Hoàng Benedict XVI. Vào năm 2009 và 2013, Đức Giáo Hoàng Benedict đã tiếp Chủ tịch nước Nguyễn Minh Triết và Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng.
Trong khi nhiều cá nhân, tổ chức – trong đó những người, tổ chức nước ngoài – được quyền mở các trường tư nhân, Giáo Hội vẫn chưa được phép mở các trường học.
Vào đầu năm nay, Đức Giáo Hoàng Francis đã có cuộc gặp riêng với Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Sinh Hùng.
Như vậy, bốn vị lãnh đạo cao nhất – hay còn được biết đến như là ‘tứ trụ triều đình’: Tổng Bí thư, Chủ tịch nước, Thủ tướng và Chủ tịch Quốc hội – của Việt Nam đã đến Vatican và được Đức Giáo Hoàng Benedict và sau đó Đức Giáo Hoàng Francis tiếp đón.
Sau mỗi cuộc gặp như vậy, có không ý kiến cho rằng Vatican và Việt Nam sẽ sớm bình thường hóa quan hệ. Với người Công Giáo Việt Nam, cứ mỗi lần lãnh đạo Việt Nam đến Tòa Thánh, họ còn mong một ngày sớm nhất Đức Giáo Hoàng sẽ được đặt chân đến Việt Nam.
Nhưng tất cả đến giờ vẫn chỉ là dự kiến, mong ước vì xem ra giới lãnh đạo Việt Nam thích đến Vatican, muốn được hội kiến với Đức Giáo Hoàng nhưng họ lại chưa sẵn sàng mời Ngài sang thăm Việt Nam hay bình thường hóa quan hệ với Tòa Thánh.
Trong một lần trả lời phỏng vấn hãng Thông tấn Công Giáo UCA vào tháng 7/2009, Đức Hồng Y Gioan Baotixita Phạm Minh Mẫn – Tổng Giám mục Sài Gòn lúc đó – cho hay: ‘Tòa Thánh đã sẵn sàng để thiết lập quan hệ ngoại giao với Việt Nam từ lâu. Những vấn đề then chốt hiện nay nằm ở chính quyền Việt Nam’.
Có thể nói có nhiều nguyên nhân đằng sau sự chần chừ của chính quyền Việt Nam. Một trong những lý do đó – nếu không muốn nói là nguyên nhân chính yếu – là giới lãnh đạo Việt Nam vẫn còn nghi ngại các tôn giáo và Giáo Hội Công Giáo nói riêng.
Phần vì vấn đề lịch sử, phần vì khác biệt về tư tưởng, đường hướng, cũng như các chế độ cộng sản khác, chính quyền Việt Nam thường không có thiện cảm với các tôn giáo và người Công Giáo.
Cụ thể, đến giờ dù quyền tự do tín ngưỡng được tôn trọng hơn trước, Giáo Hội vẫn chưa có chỗ đứng trong hầu hết các lĩnh vực của đời sống xã hội, đặc biệt giáo dục, y tế, từ thiện, nhân đạo – những lĩnh vực mà Giáo Hội được mời gọi dấn thân và cũng là thế mạnh của Giáo Hội.
Một cách nào đó, Giáo Hội vẫn bị nghi kỵ và vì vậy bị bất công đối xử. Chẳng hạn, trong khi nhiều cá nhân, tổ chức – trong đó những người, tổ chức nước ngoài – được quyền mở các trường tư nhân, Giáo Hội vẫn chưa được phép mở các trường học. Chỉ có các Dòng nữ được quyền mở các trường mầm non.
Những nghi kỵ hay bất công đối xử ấy cũng là nguyên nhân dẫn dẫn đến những căng thẳng, xung đột giữa chính quyền và người Công Giáo tại một số nơi trong mấy năm vừa qua.
Ngoài những bất đồng, nghi ngại ấy, có một yếu tố khác ít nhiều làm chính quyền Việt Nam không mặn mà thiết lập bang giao với Vatican. Đó là khác với những quốc gia khác, Vatican chỉ là một ‘quốc gia’ nhỏ bé, không có thương mại, quân sự.
Các quốc gia trên thế giới bang giao với Vatican chỉ vì uy tín, tác động, ảnh hưởng về mặt tinh thần của Giáo Hội, hay vì những quốc gia đó cùng coi trọng và muốn cộng tác với Tòa Thánh trong các vấn đề lớn của thế giới như cổ võ hòa bình, đối thoại, nhân quyền, nhân phẩm, tự do tôn giáo.
Vì những điều đó, với tư cách cá nhân, mỗi lần sang châu Âu, tới Ý, các lãnh đạo Việt Nam có thể muốn được diện kiến Đức Giáo Hoàng. Nhưng có thể đối với Nhà nước Việt Nam, những điều đó không –hay chưa – thực sự quan trọng.
Đâu đó cũng có ý kiến cho rằng Việt Nam chỉ thiết lập bang giao với Vatican sau khi Trung Quốc có quan hệ gần gũi hay bình thường hóa quan hệ với Tòa Thánh.
(ĐGH Phanxicô tiếp Chủ tịch Quốc hội VN Nguyễn Sinh Hùng - 22/03/2014)
Sẽ hiểu nhau nhiều hơn?
Nhưng giờ mọi chuyện có vẻ thuận lợi hơn để Việt Nam thiết lập bang giao với Tòa Thánh.
Khác với hai hoặc ba năm trước, những nghi kỵ, bất đồng ấy giữa Vatican và Việt Nam phần nào được giải tỏa, gạt bỏ. Hai bên đã hiểu nhau nhiều hơn và quan hệ song phương cũng được cải thiện một phần vì Tòa Thánh và chính quyền Việt Nam đã có những cuộc trao đổi được coi là ‘thẳng thắn, chân thành và tôn trọng lẫn nhau’ trong mấy năm vùa qua.
Kể từ khi được thiệt lập vào năm 2009, Nhóm công tác hỗn hợp Việt Nam-Vatican đã có đến năm cuộc gặp ở Hà Nội và Vatican. Sau lần gặp mới nhất vào ngày 10 và 11/09/2014 tại Hà Nội, Phòng báo chí Tòa Thánh đã công bố bản thông cáo chung, trong đó nhắc lại rằng Vatican vẫn nỗ lực để tiến tới thiết lập bang giao với Việt Nam.
Một bước tiến quan trọng trong quan hệ giữa hai bên là vào tháng 03/2011, Ðức Tổng Giám Mục Leopoldo Girelli được bổ nhiệm làm Ðại diện Tòa Thánh không thường trú đầu tiên tại Việt Nam. Và từ đó đến giờ, ngài đã được phép đi thăm nhiều giáo phận, giáo xứ, dòng tu ở Việt Nam.
Trong thời gian đầu, vị Đại diện của Tòa thánh có gặp những khó khăn, cản trở. Nhưng trong bản thông cáo chung sau cuộc gặp gỡ tại Hà Nội vừa qua, Tòa Thánh ghi nhận rằng chính quyền Việt Nam ‘đã tạo điều kiện dễ dàng’ cho công việc mục vụ của ngài.
Chính sự có mặt đó của người Đại diện Tòa Thánh cũng đã góp phần giúp hai bên hiểu nhau, thân thiện hơn.
Ðức Giáo Hoàng Francis đã nói rằng giới lãnh đạo các quốc gia châu Á – trong đó có Trung Quốc và Việt Nam – không nên sợ Tòa Thánh Vatican.
Một yếu tố quan trọng có thể giúp Vatican và Việt Nam thiết lập bang giao đó là Đức Giáo Hoàng Francis rất quan tâm đến châu Á và Việt Nam nói riêng. Trong thông cáo chung nói trên, Tòa Thánh cũng cho biết là Ngài ‘quan tâm theo dõi’ những tiến triển gần đây trong quan hệ giữa Vatican và Việt Nam.
Trước đó, vào tháng Tám, khi thăm Hàn Quốc, Ðức Giáo Hoàng Francis đã nói rằng giới lãnh đạo các quốc gia châu Á – trong đó có Trung Quốc và Việt Nam – không nên sợ Tòa Thánh Vatican và Ngài cũng đề cập đến việc Tòa Thánh muốn ‘đối thoại trong tình huynh đệ’ với hai quốc gia cộng sản này.
Lời trấn an và ý nguyện đó của Đức Giáo Hoàng rất có ý nghĩa vì chính quyền Việt Nam thường rất sợ các quốc gia khác can thiệp vào chuyện nội bộ của mình.
Việt Nam cũng có những thay đổi về đối ngoại trong thời gian đây, đặc biệt kể từ khi Trung Quốc đưa giàn khoan Hải Dương 981 vào trong vùng biển thuộc chủ quyền của Việt Nam.
Xem ra Hà Nội đang muốn có quan hệ gần gũi hơn với các nước phương Tây. Tuy không phải là đối tác kinh tế, chiến lược, Tòa Thánh có ảnh hưởng rất lớn trên nhiều vấn đề quốc tế. Một mối quan hệ tốt, thân thiện với Vatican chỉ có lợi cho Việt Nam.
Hơn nữa, vì những căng thẳng với Bắc Kinh gần đây, có thể Việt Nam không còn lệ thuộc nhiều vào Trung Quốc và sẵn sàng thiết lập bang giao với Tòa Thánh dù điều đó có làm Bắc Kinh phật lòng.
Vì những lý do trên, rất có thể quan hệ Việt Nam và Vatican sẽ trở nên gần gũi, phát triển hơn sau cuộc gặp giữa Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng và Đức Giáo Hoàng Francis ngày mai.
Một kết quả cụ thể có thể là chính quyền Việt Nam sẽ đồng ý cho Tòa Thánh bổ nhiệm người Đại diện thường trú tại Việt Nam trong nay mai.
Quan hệ Hà Nội-Vatican
1959: Bắc VN trục xuất Khâm sứ, John Dooley khỏi Hà Nội
1975: quan hệ Vatican – Việt Nam cắt đứt
1994-2004: 10 phái đoàn Vatican sang Việt Nam
2002: Vatican tiếp Phó Thủ tướng Vũ Khoan
2004: Thứ trưởng Ngoại giao Pietro Parolin thăm Hà Nội
2007: Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng gặp Giáo hoàng Benedict XVI
2009: Lập nhóm công tác nhằm bình thường hóa quan hệ 2008: Vatican có thể bổ nhiệm bảy giám mục mới ở VN
2008-2009: Vụ Tòa Khâm sứ Hà Nội, TGM Ngô Quang Kiệt ra đi
2009: Vatican tiếp Chủ tịch nước Nguyễn Minh Triết
2011: TGM Leopoldo Girelli làm đặc sứ Vatican tại Việt Nam
2012: Vatican và Giáo hoàng Benedict đón Tổng bí thư Đảng, Nguyễn Phú Trọng
03/2014: Giáo hoàng Francis đón Chủ tịch QH Nguyễn Sinh Hùng
09/2013: Vatican bổ nhiệm tân TGM Sài Gòn Phaulô Bùi Văn Đọc
10/2014: Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng lại thăm Vatican, gặp tân Giáo hoàng.
Tiến sĩ Đoàn Xuân Lộc
